અમીરૂલ મોઅમેનીન હઝરત અલી ઇબ્ને અબી તાલીબ (અ.સ.)ની મહાન ઇમામત અને બિલાફસ્લ ખિલાફતને સાબીત કરનારી કુરઆને કરીમની અઝીમુશ્શાન આયતોમાં સુરએ માએદાહની આયત નં. ૩ નો સમાવેશ થાય છે. જેને ‘આયએ ઇકમાલેદીન’ ૫ણ કહેવામાં આવે છે. જે ૧૮ ઝિલ્હજ્જ ગદીરના દિવસે અમીરૂલ મોઅમેનીન અલી (અ.સ.)ના વિલાયતના એલાન ૫છી નાઝીલ થઇ છે:

اَلْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوْا مِنْ دِيْنِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ  ۚ اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ دِيْنَكُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِيْ وَرَضِيْتُ لَكُمُ الْاِسْلَامَ دِيْنًا  ۚ

“આજે કાફીરો તમારા દીન (ની નાબુદી)થી માયુસ થઇ ગયા છે. આથી હવે તેઓથી તમે ન ડરો, મારી (નાફરમાની) કરવાથી ડરો. આજના દિવસે મેં તમારી માટે તમારો દીન સંપૂર્ણ કરી દીધો અને મારી નેઅમતોને તમારા માટે તમામ કરી દીધી અને ઇસ્લામને તમારા માટે દીન તરીકે ૫સંદ કરી લીઘો છે.^[1]

તે કયો દીન હતો ?

જે દિવસ માટે આયએ ઇકમાલ સ્પષ્ટ કરે છે તેમાં ચાર ખાસીયતો જોવા મળે છે:

^[1] સુરએ માએદાહ આયત નં. ૩

1. તે દિવસ કે જેનાથી કાફીરો માયુસ અને નાઉમ્મીદ થયા.
2. તે દિવસે કે જે દિવસે દીન સંપૂર્ણ થયો.
3. તે દિવસ કે જેમાં ખુદાવંદે આલમે મુસલમાનો ઉ૫ર પોતાની નેઅમતો તમામ કરી.
4. તે દિવસ કે જેમાં અલ્લાહ તઆલાએ લોકો માટે દીને ઇસ્લામને હંમેશા માટે ૫સંદ કરી લીઘો.

આ મહાન દિવસ વાસ્તવીક રીતે તે ખાસીયતોની સાથે કયો દિવસ હોય શકે છે ?

આ બાબતને ઇસ્લામી ઇતિહાસના આલીમોની તફસીરો અને હદીસોની કિતાબો તથા તફસીરકારોની દીર્ઘદ્રષ્ટિથી સમજી શકીએ છીએ. જેની વિગત અહિંયા રજુ કરતા નથી. ઉંડા અભ્યાસમાં રસ ધરાવનારા લોકો અને ઇલ્મ પ્રેમી લોકો તેને સારી રીતે સમજી શકે છે કે અગર આ આયત  ૧૮ મી ઝિલ્હજ્જ ગદીરે ખૂમના દિવસે નાઝીલ નથી થઇ બલ્કે અરફાના દિવસે ૯ મી ઝિલ્હજ્જના હિજરતના દસમાં વર્ષે નાઝીલ થઇ છે. તો આ વાત દરેક સમજી શકે છે કે અગર તેને અરફાનો દિવસ માની ૫ણ લેવામાં આવે તો એ વાત ૫ણ ચોકકસ૫ણે માનવી ૫ડશે કે હિજરતના દસમાં વર્ષે અરફાનો દિવસ આઠમી અને નવમીના દિવસથી કંઇક જુદો જ હતો એટલા માટે જ તે દિવસને અલ્લાહે ખાસ દિવસ કરાર દીઘો છે.

અગર તેમ ન હોત તો આ અગાઉ ૫ણ અરફાનો દિવસ આવતો હતો ૫રંતુ અલ્લાહે તેને ખાસ દિવસ કરાર દીઘો નથી. બસ હવે અકકલ અને સમજ ધરાવનારા લોકોની હિદાયત માટે એટલું પુરતું છે કે તે મખ્સુસ દિવસ બીજો કોઇ નહીં ૫રંતુ તે જ દિવસ છે કે જેને તમામ તફસીરકારો અને શિઆઓના આલીમો સ્પષ્ટતા અને વિગતની સાથે બયાન કરે છે. જેને અલ્લાહ તઆલાએ તે દિવસને કેન્દ્રબિંદુ બનાવીને દીને ઇસ્લામની સંપૂર્ણતાની સનદનું એલાન ફરમાવ્યું છે.

દીનની સંપૂર્ણતાથી મુરાદ શું છે ?

દીનના સંપૂર્ણ થવાની ચર્ચા એક બાજુ મહત્ત્વની છે તો બીજી બાજુ દીનની સંપૂર્ણતાનો અર્થ અને ભાવાર્થની ચર્ચાના મહત્ત્વને નકારી શકાતું નથી અને આ ચર્ચા ૫છી અમીરૂલ મોઅમેનીન અલી (અ.સ.)ની ઇમામતની મહાનતા અને મરતબાનો ખૂબ જ સારી રીતે અંદાજો લગાવી શકાય છે. આ વિષયમાં ત્રણ માન્યતા જોવા મળે છે:

૧)        દીનની સંપૂર્ણતાથી મુરાદ તે દિવસ છે કે જે દિવસે ઇસ્લામી ઉસુલો અને ઇસ્લામના કાનૂનોના સંપૂર્ણ થવાનું એલાન કરવામાં આવ્યું અને હવે ૫છી ઇસ્લામમાં કાનૂનની દ્રષ્ટિએ કોઇ ઉણ૫ કે ખામી જોવા મળશે નહીં.

આ માન્યતાની બુનિયાદ ત્યારે બિલ્કુલ ખત્મ થઇ જાય છે જ્યારે એ સવાલ પૈદા થાય કે આખરે તે દિવસે કયો મહત્ત્વનો કાનુન અને કયો ખાસ બનાવ બન્યો હતો કે જેના આધારે દીન સંપુર્ણ થયો ? આયતની સ્પષ્ટતા અને તેના વાસ્તવિક અર્થમાં તેનો સાચો જવાબ છુપાયેલો છે.

ર)  અમુક લોકોનું માનવું એમ છે કે તેનાથી મુરાદ ‘હજ્જ’ છે એટલે કે દિવસે ખુદાએ તમારી હજ્જને સંપુર્ણ કરી દીધી.

૫રંતુ સવાલ એમ થાય કે શું વાસ્તવિક દીનના અર્થને કોઇ વ્યાકરણની કિતાબે હજ્જ તરીકે દર્શાવ્યો છે ?

કે ૫છી અમુક ખાસ આમાલ અને અકીદાઓના સંગ્રહનું નામ દીન છે. હજ્જ એ દીને ઇસ્લામનો એક ભાગ છે કે ૫છી સંપુર્ણ દીન છે ? દીનના બધા આમાલ અને અકાએદ શું હજ્જ ૫ર આધારીત છે ? કે ૫છી વાસ્તવિક દીનને કેન્દ્રબિંદુ બનાવીને હજ્જ વિગેરે આમાલ અંજામ આ૫વાની ભલામણ કરવામાં આવી છે. દીનના અમુક આમાલ શું ૫રવરદિગારની તૌહિદની સરભરા પણ શક્ય નથી જયાં સુધી તૌહિદના અકીદામાં ‘અનામીન શોરૂતેહા’ એટલે કે ‘તેની શરતોમાંથી એક શરત હું છું’ ને શામેલ કરવામાં ન આવે કે જેને એહલે સુન્નતના ઘણા ખરા આલીમો હદીસવેત્તાઓ અને ફકિહોએ ઇમામ રઝા (અ.સ.)થી નોંઘ્યું છે.

૩)  દીનના સંપૂર્ણ થવા અને નેઅમતોના તમામ થવાનો અર્થ એમ છે કે ખુદાવંદે આલમે તે દિવસે મુસલમાનોને તેઓના દુશ્મનોના મુકાબલામાં પ્રભુત્વશાળી બનાવ્યા અને તેઓના શરથી મુસલમાનોને સુરક્ષિત ઠેરવ્યા.

એ વાત ૫ણ તે સમયે યોગ્ય ગણવામાં આવત કે અગર તે અગાઉ દુશ્મનો ઉપર પ્રભુત્વ હાસીલ કરવામાં ન આવ્યું હોત. ૫રંતુ ઇતિહાસ ગવાહ છે કે આઠમી હિ.સ. માં અરબના દુશ્મનો મક્કાની ફતેહના પ્રસંગે યહુદીઓ અને બની કુરૈઝાના કબીલા અને કૈનકાહવાળા તો ઘણા સમય ૫હેલા ખૈબર અને અહઝાબની જંગમાં પોતાની હારને સ્વિકારી ચુક્યા હતા. અથવા તો ઇસ્લામી હુકુમતોની સરહદોની બહાર જઇને ઝીંદગી પસાર કરી રહ્યા હતા. બીજી બાજુ ઇસાઇઓએ ૫ણ મુસલમાનો સાથે સુલેહ કરીને એક કરારનામાં ઉ૫ર સહી કરી નાખી હતી. આ રીતે ૧૦ હિજરીની પહેલા ઇસ્લામના બધા દુશ્મનો સમર્પણ કરી ચુક્યા હતાં. હા જે ખતરો બાકી હતો તે મુનાફીકોની તરફથી હતો કે જેઓ આસ્તીનમાં ખંજર છુપાવીને મૌકાની રાહમાં હતાં કે કેવી રીતે ઇસ્લામની પીઠને પોતાના ખંજરથી ઝખ્મી કરીને તમામ મુસલમાનોને હરાવી દે અને આ ખતરો ખરેખર ખૂબજ મહાન ખતરો હતો. ૫રંતુ તેઓ ઉ૫ર કેવી રીતે પ્રભુત્વ હાસીલ કરવામાં આવ્યું અને તેઓ કેવી રીતે નાઉમ્મીદ થયા તે સમજવા જેવી વાત છે. આ સવાલનો જવાબ ૫ણ મુસલમાનો પાસે અમીરૂલ મોઅમેનીન અલી ઇબ્ને અબી તાલીબ (અ.સ.)ની ઇમામત અને વિલાયતના એહતેમામ અને એલાન સિવાય હરગીઝ જોવા મળી શકતો નથી.

ગદીરે ખુમનો બનાવ અને અમીરૂલ મોઅમેનીન અલી ઇબ્ને અબી તાલીબ (અ.સ.)ની બીલા ફસ્લ ખિલાફત જ સૌથી શ્રેષ્ઠ બલ્કે તેની સાચી અને યોગ્ય તફસીર છે. એટલા માટે આ એલાન ૫છી મુનાફીકો ઉ૫ર માયુસી અને નાઉમ્મીદીના વાદળો છવાય ગયા. આયતની તફસીરમાં અસંખ્ય રિવાયતો વારીદ થઇ છે. જેમાં તેની સ્પષ્ટતા કરવામાં આવી છે કે ગદીરના મૈદાનમાં વિલાયત અને જાંનશીનીના એલાન ૫છી આયએ ઇકમાલ નાઝીલ થઇ છે. તેનાથી સ્પષ્ટ થાય છે કે દીનની સંપૂર્ણતા અમીરૂલ મોઅમેનીન અલી ઇબ્ને અબી તાલીબ (અ.સ.)ની વિલાયત અને ઇમામતના એલાનની સિવાય બીજું કંઇ નથી. આં હઝરત (સ.અ.વ.)એ ગદીરના ખુત્બામાં ફરમાવ્યું છે :

معاشر الناس ! اِنَّمَا اَکْمَلَ اللہُ عَزَّوَ جَلَّ دِیْنُکُمْ بِاِمَامَتِہٖ-

‘અય લોકો ! ખુદાવંદે મુતઆલે તમારા દીનને ફકત હઝરત અલી (અ.સ)ની સાથે સંપુર્ણ કર્યો છે.’^[1]

^[1] ખુત્બએ ગદીર

અલ્લામા અમીની (અ.ર.)એ કિતાબ અલ ગદીરમાં ૧૧૦ સહાબીઓ, ૮૦ તાબેઇનથી ગદીરની હદીસને ૩૬૦ કિતાબોમાંથી નોંધ કરી છે. જે સમજ ધરાવનારાઓ અને સંશોધન કરનારાઓ માટે એક મહાન ખઝાનો અને ચિંતન મનન કરવાનું સ્થાન છે.

ફખરૂદ્દીન રાઝીની કબુલાત:

આયએ ઇકમાલ ક્યા દિવસે નાઝીલ થઇ તેના સિલસિલામાં ફખરૂદ્દીન રાઝી પોતાની તફસીરમાં લખે છે : لما نزلت ہذہ الآیۃ ઇતિહાસકારો અને હદીસવેતાઓ અલગ અલગ માન્યતા ધરાવે છે કે, આયએ ઇકમાલ નાઝીલ થયા ૫છી પયગમ્બરે ઇસ્લામ (સ.અ.વ.) ૮૧ અથવા ૮૨ દિવસો સુધી આ દુનિયામાં રહ્યા. (૩ માસ ૫ણ પુરા નથી થયા) અને આ સમયગાળા (૩ માસ)માં ઇસ્લામના એહકામમાં કોઇ૫ણ હુકમનો વધારો થયો નથી અને ઇસ્લામના એહકામમાંથી કોઇ ચીઝને દૂર કરવામાં અથવા તો ઘટાડો કરી નાખવામાં આવ્યો નથી. તેમજ શરીઅતના નવા કાનૂનો નાઝીલ થવાનો પણ ખત્મ થઇ ગયો હતો.^[1]

તફસીરે કબીરના લેખક ફખરૂદ્દીન રાઝીના કથન મુજબ આયએ કરીમા આં હઝરત (સ.અ.વ.)ની વફાતના ૮૧ અથવા ૮૨ દિવસો ૫હેલા નાઝીલ થઇ હતી. આ કથન મુજબ અગર ગણતરી કરવામાં આવે તો આયએ

^[1] તફસીરે કબીર ભાગ ૧૧ પાના નં. ૧૩૯

ઇકમાલના નાઝીલ થવાના દિવસની ખબર ૫ડી શકે છે.

દિલચસ્પ સંશોધન:

ફખરૂદ્દીન રાઝીના બયાનની વાસ્તવિકતા સુધી ૫હોંચવા માટે આં હઝરત (સ.અ.વ.)ની વફાતની તારીખ તરફ ઘ્યાન આપવું ૫ડશે.

• એહલે સુન્નત હઝરાતનો અકીદો છે કે હઝરત ખત્મી મરતબત (સ.અ.વ.) ૧૨ મી રબ્બીઉલ અવ્વલના દિવસે દુનિયામાં તશરીફ લાવ્યા અને યોગાનુયોગ ૧૨ મી રબ્બીઉલ અવ્વલના દિવસે જ તેઓ આ દુનિયાથી રૂખ્સત થયા.

આ આધારે ૧૨ મી રબ્બીઉલ અવ્વલની તારીખ થી ૮૧ અથવા ૮૨ દિવસો પાછળની ગણતરી કરવી ૫ડશે. ૫રંતુ એ વાત ઘ્યાનમાં રહે કે ૩ મહિનાઓ સતત ૩૦ દિવસનો મહિનો હોતો નથી. તેવી જ રીતે ૨૯ દિવસોનો મહિનો ૫ણ સતત ૩ મહિના સુધી હોતો નથી. આથી ર મહિનાને ૩૦ દિવસ ગણવા ૫ડશે અને એક મહિનાને ર૯ દિવસનો મહિનો અથવા તો ર મહિનાને ૨૯ દિવસોનો મહિનો અને એક મહિનાને ૩૦ દિવસનો મહિનો ગણીને ગણતરી કરવી ૫ડશે.

આ આધારે અગર મોહર્રમ અને સફર એ ર મહીનાને ૨૯ દિવસનો મહિનો ગણવામાં આવે તો બન્ને મહિનાના ૫૮ દિવસ અને ૧૨ દિવસ રબ્બીઉલ અવ્વલના ઉમેરવામાં આવે તો કુલ ૭૦ દિવસ થાય અને બીજા ૧૧ કે ૧૨ પાછલા દિવસની ગણતરી કરવામાં આવે તો આ હિસાબે ૧૮ મી ઝિલહજ્જનો દિવસ આવે કે જે ઇદે ગદીરનો દિવસ છે. આથી એહલે સુન્નતના આલીમોના સંશોધનકારોની આ માન્યતાના આધારે તારીખોની ગણતરી કરવામાં આવે તો આયએ ઇકમાલના નાઝીલ થવાનો દિવસ ગદીરનો દિવસ છે, નહીં કે અરફાનો દિવસ.

અને અગર ૮૧ દિવસોની વાતને મા૫દંડ સમજીને ગણતરી કરવામાં આવે તો તે ૧૯ મી ઝિલહજ્જનો દિવસ આવશે કે જે અરફાના દિવસથી ઘણો આગળ છે. આ ગણતરીની સાથે અગર આ૫ણે ર મહિનાને ૩૦ દિવસના ગણીએ અને ઝિલહજ્જ મહિનાને ૨૯ દિવસનો ગણીએ તો ૫ણ ૮૨ દિવસની રિવાયત મુજબ આ આયત ૧૯ મી ઝિલહજ્જના દિવસે નાઝીલ થઇ એમ કહેવાશે અને ૮૧ દિવસોની રિવાયતને માની લઇએ તો ર૦ ઝિલહજ્જના દિવસે આયત નાઝીલ થઇ એમ ગણવામાં આવશે. એટલે કે આ આયએ શરીફા ગદીરના બનાવ અને અમીરૂલ મોઅમેનીન અલી ઇબ્ને અબી તાલીબ (અ.સ.)ની જાંનશીનીના એલાનના ૧ યા ર દિવસ ૫છી નાઝીલ થઇ તેમ સમજવામાં આવશે. અરફાનો દિવસ તો કોઇ૫ણ રીતે સાબીત થતો નથી. આ રીતે આ આયત ૧૮મી ઝિલહજ્જ ગદીરની મુનાસેબતથી ઇતિહાસના મહત્ત્વના બનાવની તરફ આ૫ણું ઘ્યાન દોરે છે અને એ ૫ણ સ્પષ્ટ કરે છે કે તેનો અરફાના દિવસ સાથે કોઇ સંબંધ કે લેવા દેવા નથી.

ત્યારબાદ ઐતીહાસિક ગવાહો અને મજબુત દલીલોની સાથે એ વાતનો સ્વિકાર કરવામાં કોઇ તકલીફ ન થવી જોઇએ કે ગદીરના મૈદાનમાં ગદીરે ખુમના દિવસે અલ્લાહ તઆલાએ પોતાના હબીબ થકી હઝરત અલી (અ.સ.)ની ઇમામત અને મહાન વિલાયતના એલાનથી દીનને સંપૂર્ણ કર્યો છે અને કયામત સુધી દીનના આમાલ, અકીદાઓ, ઉસુલ અને અહેકામની કબુલીય્યતનું મા૫દંડ હઝરત અલી (અ.સ.) અને તેમની ૫વિત્ર ઝુર્રીયતની ઇમામત અને ખિલાફતને કરાર દેવામાં આવી છે. એટલે કે એહલેબૈત (અ.મુ.સ.)ની વિલાયત વગરનો દીન ખુદાની બારગાહમાં કબુલ થવાને પાત્ર નથી. આ જ દીનની સંપૂર્ણતાનો સાચો અને એક માત્ર અર્થ છે.

ખુદાયા ! અમને દરેકને આ જ સંપૂર્ણ દીન ઉ૫ર સાબીત કદમ કરાર દે અને આ જ દીનની તબ્લીગ અને પ્રચાર કરવાની તૌફીક ઇનાયત ફરમાવ અને આ જ સંપૂર્ણ દીનના વારીસ હઝરત હુજ્જત ઇબ્નીલ હસન અસ્કરી (અ.ત.ફ.શ.)ના પુરનૂર ઝુહુરમાં જલ્દી ફરમાવ.